ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 6
11 Δεκεμβρίου 2022
Λεξικό που σε ταξιδεύει στον κόσμο των ονομάτων…
11 Δεκεμβρίου 2022
«Αυτό είναι το δέκατο παιδί μου, είμαι πολύτεκνος!» λέει χαριτολογώντας ο καθηγητής Γλωσσολογίας, πρώην πρύτανης και υπουργός Παιδείας Γιώργος Μπαμπινιώτης μιλώντας στο «Βήμα» για το νέο λεξικό του, εκείνο των «Κυρίων ονομάτων». «Τα αγαπάω όλα και τα φροντίζω όλα: τα βελτιώνω, τα εμπλουτίζω, τα επικαιροποιώ, προσθέτω κυρίως στοιχεία, αλλάζω, διορθώνω τυχόν παροράματα. Το λεξικό, όπως και ο άνθρωπος τού οποίου εκφράζει τις σκέψεις και την όλη ζωή και δράση, είναι κατ’ εξοχήν δυναμική οντότητα. Θέλει αγάπη, συνεχή επαφή και φροντίδα» λέει χαρακτηριστικά σε μια νέα μας συζήτηση περί… λέξεων.
Το νέο λεξικό του κ. Μπαμπινιώτη παρουσιάζει την ιστορία των σημαντικότερων κυρίων ονομάτων, δηλαδή των ονομάτων τόπων και προσώπων, εξηγώντας αναλυτικά από πού προήλθαν και τι σημαίνουν. Και περιέχει περισσότερα από 2.700 ονόματα τόπων και προσώπων, ελληνικών και ξένων, αρχαίων και νέων, καθώς και πληροφορίες για την προέλευση κάθε ονόματος από αυτά.
Και από τις απλές λέξεις στα ονόματα. Που βεβαίως αποκτούν ιδιαίτερο νόημα καθώς περικλείουν ιστορία, στόχευση και συμβολισμό. Πώς επιλέγουμε τα ονόματα που μας καθορίζουν;
«Η επιλογή των ονομάτων – τοπωνυμίων και ανθρωπωνυμίων – είναι μια επίπονη διαδικασία: να επιλέξεις σωστά τι ονόματα μπορεί να αναζητήσει ο αναγνώστης τόπων και ανθρώπων, ελληνικά και ξένα, αρχαία και νέα, από διάφορες γνωστικές περιοχές, για διάφορες γνωστικές ανάγκες. Εφόσον πρόκειται για τοπωνύμια εικάζεται ότι άλλοι θα ενδιαφερθούν για την προέλευση, την ετυμολογία τού ονόματος∙ άλλοι για τη χρονολογία του, πότε πρωτοεμφανίζεται∙ άλλοι για την αρχική ονομασία ή μια άλλη με την οποία την ξέρει. Εφόσον πρόκειται για ονόματα προσώπων, οι περισσότεροι θα ενδιαφερθούν για την ετυμολογία που συνδέεται τις περισσότερες φορές με την ιστορία του∙ άλλοι με τα πολλά χαϊδευτικά υποκοριστικά συντομευμένα παράγωγα τού ονόματος, συχνά με εκπλήξεις∙ άλλοι για την προέλευση του επωνύμου τους που διαπιστώνει ότι ανάγεται σε κάποια βαφτιστικά ονόματα, άλλοτε φανερά και άλλοτε όχι».
Υπάρχουν ονόματα που δηλώνουν ελάττωμα ή απαξία;
«Ναι, μολονότι η ονομασία για τόπους και ανθρώπους ξεκινάει συνήθως θετικά. Αν αυτό δεν συμβαίνει, καταφεύγουμε σε «ευφημισμούς». Ετσι λέμε Εύξεινος Πόντος «φιλόξενη θάλασσα» που πλάστηκε για να αντικαταστήσει την αρχική ονομασία Αξενος Πόντος, «αφιλόξενη θάλασσα», με αντίθετη σημασία. Ο Εύοσμος τής Θεσσαλονίκης (από το αρχαίο εὔοσμος, «αυτός που μυρίζει όμορφα») είναι μετονομασία συνοικισμού προσφύγων που λεγόταν Κουκλουτζάς (από τουρκικό Kokluca), μια περιοχή που παλιά απέπνεε δυσοσμία λόγω παρακείμενου έλους. Η ιστορική Χαιρώνεια τής Βοιωτίας, πριν λάβει ξανά το αρχαίο της όνομα (το 1916), ήταν προηγουμένως οικισμός με το όνομα Κάπραινα, ευφημιστική μετονομασία τού κακέμφατου παλαιότερου Κόπραινα (από αλβανικό *koprinë, «μαραθότοπος»). Από το αἶσχος (στις αρχαίες του σημασίες «ντροπή» και «ασχήμια, δυσμορφία») προήλθαν το Αισχίνης (όνομα τού σπουδαίου αρχαίου ρήτορα) και του κορυφαίου τραγικού Αισχύλου».
Μας προδιαθέτουν τελικά τα ονόματα για τα πρόσωπα που πρόκειται να συναντήσουμε;
«Κάποια επώνυμα κυρίως, που προήλθαν συνήθως από υβριστικά κοροϊδευτικά ή και μειωτικά παρατσούκλια, ακούγονται σαν κακόσημα ονόματα που συνειρμικά, όπως λειτουργεί γενικότερα η γλώσσα, προδιαθέτουν ενίοτε αρνητικά. Τέτοια επώνυμα μπορούν οι φέροντες νομίμως να τα αλλάξουν, μολονότι η καθημερινότητα, η γλωσσική συνήθεια και επανάληψη τα αμβλύνει».
Εσάς ποιο όνομα σας καθορίζει;
«Μα, το επώνυμό μου κι εμένα, το οποίο προέρχεται από ένα μικρό χωριό Μπαμπίνη του Ξηρομέρου Αιτωλοακαρνανίας. Μια γνωστή οικογένεια αγωνιστών με το όνομα Μπαμπίνης (από ιταλ. babino, «μικρό») έδωσαν το όνομα στο χωριό, απ’ όπου μετά το Μπαμπινιώτης».
Πειραιάς, Πάτρα, Λευκωσία, Παρίσι, Αφρική, Κίνα, Κουκάκι, Γκύζη, Χαριλάου, Τούμπα, Πλατεία Ομονοίας, Λευκός Πύργος, Πασαλιμάνι… Γιατί;
«Η ονομασία αντλείται πάντοτε – έστω κι αν δεν μπορούμε πάντα να το γνωρίζουμε – από ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα τόπων ή προσώπων: λ.χ. ο Πειραιεύς/Πειραιάς προήλθε από τη λέξη πέρα(ν), «απέναντι», γιατί αρχικά ήταν νησί απέναντι από την Αθήνα. Παρόµοια ετυµολογική βάση έχουν τοπωνύµια όπως Περαία, Πέραµα, Πέραν. Η Αφρική προέρχεται από το όνοµα της αρχαίας φυλής Afri, που µάλλον συνδέεται µε τη φοινικική λέξη afar, «σκόνη» ή, κατ’ άλλη εκδοχή, µε τη βερβερική λέξη ifri, «σπηλιά». Το Κουκάκι οφείλει το όνοµά του στον Δηµήτριο Κουκάκη, ο οποίος είχε εκεί εργαστήριο κλινοποιίας (κυρίως σιδερένιων κρεβατιών) και ήταν ο πρώτος που έχτισε σπίτι στην περιοχή. Η Τούμπα προήλθε από τη µεσαιωνική λέξη τούµπα, «χωµάτινος λόφος», αντιδάνειο, διότι προέρχεται από το λατινικό tumba, «τάφος µε επιτύµβια στήλη», το οποίο ανάγεται στο αρχαίο τύµβος».
Και οι διπλανοί μας… Γιάννης, Αλέξανδρος, Μαρία, Ελένη, Σάρρα, Ελισάβετ, Γεράσιμος, Κωνσταντίνος, Λουδοβίκος, Ριχάρδος, Ευστάθιος, Τόλης, Λούλα. Πώς τα διαλέξαμε;
«Μάλλον μάς διάλεξαν. Δεν τα διαλέξαμε! Θα σταθώ σ’ ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, το Γιάννης. Είναι το ήδη ελληνιστικό Ιωάννης που προέρχεται από το εβραϊκό Υ (eh) ohanán, «ο Γιαχ (ο Θεός) έχει ευνοήσει» ή «ο Γιαχ υπήρξε γενναιόδωρος». Εδωσε ονόματα όπως Γιάννος, Γιαννιός, Γιάγκος, Γιαννάκος, Γιαννάκης, Γιαννούλης, Νάκος, Νούλης, Νούσης – Τζαννής, Τζαννέτος κ.ά. μαζί με πλήθος επωνύμων, όπως Ιωάννου, Ιωαννίδης, Γιαννόπουλος, Γιαννακόπουλος, Γιαννακάκης, Γιάνναρος, Τζαννετάκος, Τζαννετάκης – Παπα-ϊωάννου, Καρα-Γιάννης, Μαστρο-Γιάννης κ.ά. Μέσω τού λατινικού Io (h) annes το όνοµα διαδόθηκε σε πολλές γλώσσες, π.χ. αγγλικό John, γαλλικό Jean, γερµανικό Johannes (Hans), ισπανικό Juan, ιταλικό Giovanni (Gianni) κ.ά. Κι ένα ακόμη γνωστό όνομα, Κωνσταντίνος. Προέρχεται από το λατινικό Constantinus, που ανάγεται στο επίθετο constans, «σταθερός, βέβαιος» (πβ. το ελληνικό Ευστάθιος). Συνήθης τύπος: Κώστας. Παράγωγα: Κωνσταντής, Ντίνος, Κωστής, Κώτσος, Κωστίκας, Τάκης – Κωστούλα, Νάντια, Ντίνα κ.ά. Παράγωγα επώνυµα: Κωνσταντινίδης, Κωνσταντόπουλος, Κωνσταντάρας, Κωνσταντίνου, Κωσταράς, Κωστάκος, Κω(ν)σταντάς, Κωσταρέλης, Κωστέας, Κωστίδης, Κώτσιας, Ντινόπουλος κ.ά.».
