Προθέσεις που συντάσσονται με δοτική

Μολονότι η δοτική δεν διατηρήθηκε ως ξεχωριστή μορφολογική κατηγορία στη Νέα Ελληνική, έχουν επιβιώσει ωστόσο αρκετές λόγιες εκφράσεις σε αυτή την πτώση, οι οποίες εμφανίζονται ως επί το πλείστον με προθέσεις που συντάσσονταν με δοτική.

Οι στερεότυπες αυτές εκφράσεις είναι κληρονομημένες είτε από την αρχαία γλώσσα είτε από την καθαρεύουσα, στην οποία συχνά απέδιδαν εκφράσεις ξένων γλωσσών (κυρίως τής Γαλλικής).

Οι προθέσεις στις οποίες συναντούμε στερεότυπες εκφράσεις με δοτική είναι ουσιαστικά δύο, η εν και η επί.

● Προθετικά σύνολα με εν + δοτική:
εν ριπή οφθαλμού – εν αρχή – εν τη ρύμη τού λόγου – εν ολίγοις – εν γνώσει – εν μέρει – εν λόγω – εν αντιθέσει – εν εξελίξει – εν κινήσει – εν τη γενέσει – εν χρήσει – εν προκειμένω – εν λευκώ – εν ψυχρώ – εν πρώτοις – εν τάχει – εν καιρώ – εν πάση περιπτώσει…

● Προθετικά σύνολα με επί + δοτική:
επ’ αμοιβή – επί πληρωμή – επί θύραις – (άλμα) επί κοντώ – επ’ αυτοφώρω – επί ματαίω – επί πτυχίω – επί τη ευκαιρία – επί ίσοις όροις – επί χρήμασι – επί παραδείγματι…
Σε σπάνιες περιπτώσεις έχουν διατηρηθεί και ελάχιστα προθετικά σύνολα με δοτική, στα οποία χρησιμοποιούνται άλλες προθέσεις, π.χ. συν τοις άλλοις – συν γυναιξί και τέκνοις – προς τούτοις κ.ά.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ:
Οι στερεότυπες εκφράσεις με δοτική χρειάζονται προσοχή στην ορθογραφία, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα που παρατέθηκαν.
Συγκεκριμένα, τα θηλυκά που ανήκουν στην γ΄ κλίση τής Αρχαίας Ελληνικής (όσα έχουν πληθυντικό σε -εις, -εων) σχηματίζουν δοτική ενικού σε -ει, ενώ τα υπόλοιπα σε -η (π.χ. εν πτήσει [όχι: εν *πτήση], εν πάση περιπτώσει [όχι: εν *πάσει περιπτώσει]). Ακόμη, τα αρσενικά και ουδέτερα που ανήκουν στη β΄ κλίση τής Αρχαίας Ελληνικής (δηλ. που λήγουν σε -ος και -ο αντίστοιχα) σχηματίζουν τη δοτική ενικού σε -ω και τη δοτική πληθυντικού σε -οις (π.χ. εν λόγω, επί κοντώ, εν ολίγοις κ.ά.).

 Σύγχρονη Σχολική Γραμματική για Όλους (Α΄ έκδοση) Αθήνα, ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ, 2017