ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ 2

Ιεραρχική διάρθρωση και οικονομία στη γλώσσα

Oι ΦΘΟΓΓΟΙ αποτελούν το υλικό στοιχείο μέσω τού οποίου εκφράζονται οι σημασίες. Σε κάθε γλώσσα οι φθόγγοι λειτουργούν ως συνδυασμοί που απαρτίζουν φθογγικά σύνολα, τα οποία συνδέονται με συγκεκριμένες σημασίες. Τόσο οι φθόγγοι όσο και οι σημασίες έχουν σε κάθε γλώσσα ιδιαίτερη δομή· ακολουθούν ορισμένη σύνθεση, απαρτίζουν ορισμένα (επιτρεπτά) σχήματα.

Ως εκ τούτου, η ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ τής Νεοελληνικής επιτρέπει –μεταξύ άλλων– στην αρχή των λέξεων τους συνδυασμούς (συμφωνικά συμπλέγματα) σφ-, τρ-, κλ- (σφ-αίρα, τρ-ία, κλ-αίω), όχι όμως και την αντίστροφη τάξη των ίδιων συμπλεγμάτων *φσ-, *ρτ-, *λκ-. Ομοίως, στο επίπεδο των σημασιών, ενώ σημασιολογικοί συνδυασμοί όπως «ο τοίχος βάφτηκε άσπρος» είναι απολύτως αποδεκτοί, συνάψεις όπως *«ο τοίχος θρηνεί» δεν είναι αποδεκτές στην κυριολεκτική χρήση τής γλώσσας και στη συνήθη επικοινωνία.

Όπως φαίνεται στο ΕΙΚΟΝΟΛΕΞΟ που ακολουθεί, από τις απλούστερες, επομένως, μονάδες προχωρούμε προς τις σύνθετες και συνθετότερες: από τους ΦΘΟΓΓΟΥΣ στα ΦΩΝΗΜΑΤΑ (τους φθόγγους με διαφοροποιητική αξία για τη σημασία των λέξεων), από τα φωνήματα στα ΜΟΡΦΗΜΑΤΑ (τις ελάχιστες σχηματιστικές μονάδες με γραμματική ή λεξική σημασία), από τα μορφήματα στις ΛΕΞΕΙΣ (που μπορούν να αποτελούνται από ένα ή περισσότερα μορφήματα), από τις λέξεις στις ΦΡΑΣΕΙΣ (τους μικρότερους δυνατούς συνδυασμούς λέξεων), από τις φράσεις στις ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ (τα δομικά σχήματα που δηλώνουν νοήματα)· τέλος, από τις προτάσεις στο ΚΕΙΜΕΝΟ (που αποτελείται από σύνολα προτάσεων, παραγράφους κ.λπ.).

Το ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ έγκειται ακριβώς σε αυτή τη διάρθρωση τής δομής της, που επιτρέπει σε σχετικώς λίγα καθαρώς υλικά στοιχεία, τους φθόγγους, να λειτουργούν ως φορείς διαφορετικής υποστάσεως (άυλων) στοιχείων: των σημασιών. Ως αποτέλεσμα, δημιουργούνται στοιχεία που αποτελούν συνδυασμούς φθόγγων και σημασιών, τα μορφήματα, και επιπλέον επιτυγχάνεται η δήλωση των σημασιών με τη μεγαλύτερη δυνατή οικονομία.

Αναφορικά με τις σημασίες και τη φωνολογική / φωνητική δήλωσή τους, αξίζει να τονιστεί ο καθοριστικός αυτός παράγοντας τής γλώσσας: η σχέση οικονομίας που διέπει την αναλογία σημαινομένων και σημαινόντων. Ελάχιστα στοιχεία, που κυμαίνονται συνήθως μεταξύ 20-30 φωνημάτων και 30-40 φθόγγων, δηλώνουν τις χιλιάδες των σημασιών που χρειάζεται ένας λαός στην επικοινωνία του. Στην Ελληνική λ.χ. 25 φωνήματα που πραγματώνονται φωνητικά με 37 φθόγγους δηλώνουν τις περίπου 300.000 σημασίες τού λεξιλογίου της (αν υπολογίσουμε 100.000 λέξεις και πάγιες φράσεις με τρεις κατά μέσον όρο σημασίες κάθε μία).

Κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι εφικτή η εκμάθηση και η ανάκληση των λέξεων τής γλώσσας, η γνώση και η ανάκληση σημαινόντων (μορφής) και σημαινομένων (σημασίας) των λέξεων. Αρκεί να φανταστούμε προς στιγμήν τι θα συνέβαινε αν κάθε σημασία δηλωνόταν με διαφορετικά για κάθε λέξη φωνήματα. Θα ήμαστε τότε υποχρεωμένοι να μαθαίνουμε χιλιάδες διαφορετικά ηχητικά στοιχεία, τα οποία θα ήταν τρομερά δύσκολο έως αδύνατο να ανακαλούμε στη μνήμη! Αυτό δεν συμβαίνει, για δύο κυρίως λόγους: για να μπορούμε να μαθαίνουμε τη γλώσσα (λόγω των εγγενών νοητικών–μνημονικών περιορισμών μας), καθώς και διότι τα φωνητήρια όργανα τού ανθρώπου ενεργοποιούν στην πράξη περιορισμένο αριθμό ήχων, επαρκώς διαφορετικών μεταξύ τους, ώστε να είναι διακριτοί και εύκολα αναγνωρίσιμοι. Με το οικονομικό αυτό σύστημα η γλωσσική επικοινωνία είναι, στην πράξη, εφικτή

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
1. Ωστόσο, οι ίδιοι συνδυασμοί (-φσ-, -ρτ-, -λκ-) μπορεί να είναι απολύτωςεπιτρεπτοί στο εσωτερικό των λέξεων, π.χ. παύση [páfsi], άρτιος, προσελκύω.
2. Το φαινόμενο που περιγράφεται εδώ αποκαλείται στη γλωσσολογία διπλή άρθρωση (double articulation) τής γλώσσας και προτάθηκε από τον Γάλλο γλωσσολόγο André Martinet (1908-1999). Αναφέρεται στη διάρθρωση τής γλώσσας σε δύο επίπεδα: στο επίπεδο των φωνημάτων και στο επίπεδο των μορφημάτων.

→ ΠΗΓΗ : Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ «Σύγχρονη σχολική γραμματική για όλους»
(Κεντρο Λεξικολογίας, β΄ έκδοση 2019, σελίδες 487)