Φαίδων Κουκουλές (1881-1956): μόνος μάρτυς ἡ γλῶσσα μας.

Βυζαντινολόγος με έντονα γλωσσικά ενδιαφέροντα και δημοσιεύματα, καθηγητής (1931-1951) δημοσίου και ιδιωτικού βίου των Βυζαντινών στο πανεπιστήμιο Αθηνών. Κατά τα έτη 1911-31 διετέλεσε συντάκτης στο Ιστορικό Λεξικό τής Ελληνικής Γλώσσας τής Ακαδημίας Αθηνών (και διευθυντής τα έτη 1926-1931).
Στο Αφιέρωμα στους Octave και Melpo Merlier, τους Γάλλους επιστήμονες που ίδρυσαν και κατηύθυναν την λειτουργία τού πολύτιμου «Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών» σε άρθρο του με τίτλο «Ἡ Νεοελληνικὴ γλῶσσα καὶ τὰ βυζαντινὰ καὶ μεταβυζαντινὰ ἔθιμα» γράφει:
«Αἱ λέξεις καὶ φράσεις τῆς αἰωνοβίου Ἑλληνικῆς γλώσσης δὲν εἶναι ἁπλοῖ μόνον φθόγγων συνδυασμοί, ἀλλὰ καὶ ἡ ἔκφανσις τῆς σκέψεως καὶ ζωῆς τῶν ἀνθρώπων, οἵτινες τὰς λαλοῦσιν ἤ τὰς ἐλάλησαν∙ εἶναι αὐτοὶ οὗτοι οἱ ἄνθρωποι, μαρτυροῦντες τί ἔδρασε καὶ ἐσκέφθη καὶ ἔπαθεν ἀνὰ τοὺς αἰῶνας ὁ ἑλληνικὸς λαός. Ἑκάστη λέξις ἐμπεριέχει, ὡς εἶπεν ο Ζαμπέλιος, “ἕν γεγονὸς ἱστορικόν, ἐπικαλούμενον ἰδιαιτέραν ἔρευναν, ἐγκρύπτει μίαν τινὰ τῶν ἀκτίνων τοῦ μεγάλου δίσκου, ὅστις παριστάνει τῆς ὅλης ἐθνότητος τὸ σύστημα”.
Τοῦ ἀρχαίου καὶ μεσαιωνικοῦ κόσμου τὰ ποικίλα μνημεῖα καὶ πνευμάτων ἐπιφοραὶ καὶ σεισμοὶ καὶ πῦρ καὶ βαρβάρων ἐπιδρομαὶ καὶ ἀνθρώπων πάθη δεινῶς πολλάκις ἔφθειραν ἤ διέστρεψαν, οὕτως ὥστε νὰ μὴ δύνανται πάντοτε ταῦτα ἀκεραίαν τὴν ἀλήθειαν ν’ ἀναπαραστήσωσιν∙ ἑνὸς μόνον μάρτυρος δὲν ἠδυνήθησαν τὴν μαρτυρίαν νὰ διαστρέψωσι, τῆς γλώσσης.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ. Εἰς τὰ ἀρχαῖα μεταλλεῖα οἱ μεταλλωρύχοι μὴ ἔχοντες εὐχερῆ τὴν ἀνανέωσιν τοῦ ἀέρος … ἔπρεπε νὰ εὑρεθῇ τρόπος ἀνανεώσεως καὶ εἰσόδου καθαροῦ καὶ δροσεροῦ ἀέρος εἰς τοὺς ὑπογείους χώρους. Πρὸς τοῦτο εἰς τὰ μεταλλωρυχεῖα ὑπῆρχον ὀρύγματα, δι’ ὧν εἰσήρχετο ὁ ποθητὸς οὗτος ἀήρ. Τὰ ὀρύγματα ταῦτα ἐλέγοντο ψυχαγωγεῖα ἤ ψυχαγώγια […] Ποῦ νὰ φαντασθῇ ὁ σημερινὸς Ἕλλην, ὁ ὁμιλῶν περὶ ψυχαγωγίας καὶ ψυχαγωγικῶν μέσων, ὅτι οὐχὶ μὲ τὴν ψυχὴν, ἀλλὰ μὲ τὸ ψῦχος καὶ τὰ μεταλλεῖα ἔχει σχέσιν ἡ λέξις!
Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier à l’ occasion du 25e anniversaire de leur arrivée en Grèce [Institut Français d’ Athènes, α’ τόμ. 1956, σ. 167]