Αλφαβητάρια και Αναγνωστικά

Στο «Βήμα τής Κυριακής» είχαν την έμπνευση να προσφέρουν στους αναγνώστες τα παλαιότερα σχολικά βιβλία τού Δημοτικού, επιλεγμένα Αλφαβητάρια και Αναγνωστικά. Με την ευκαιρία αυτή διατυπώνω μερικές σκέψεις για την παιδευτική αξία αυτής τής πρωτοβουλίας σε σχέση με τη γλώσσα και την εκπαίδευση.

 Στη δίνη τού γλωσσικού, που από το 1880 παίρνει εμφυλιοπολεμικές διαστάσεις ανάμεσα σε δημοτικιστές και καθαρευουσιάνους, μια ιστορική εξέλιξη έρχεται να σφραγίσει μια για πάντα την εποχή.

 Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποφασίζει (το 1917) να διδαχθεί για πρώτη φορά η δημοτική γλώσσα στην Εκπαίδευση (στο δημοτικό σχολείο) και εμπιστεύεται στα τρία ιδρυτικά στελέχη τού Εκπαιδευτικού Ομίλου (ιδρύθηκε το 1910), στον Δημήτρη Γληνό, τον Αλέξανδρο Δελμούζο και τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, την εφαρμογή τού εγχειρήματος. Ετσι αρχίζουν να εκδίδονται και να διδάσκονται τα πρώτα Αλφαβητάρια και τα πρώτα Αναγνωστικά στη δημοτική: το Αναγνωστικό «Τα ψηλά βουνά» το 1918 και το Αλφαβητάρι με τον ήλιο το 1919. Και τα δύο εκδίδονται με ευθύνη μιας Συντακτικής Επιτροπής που την αποτελούν επίλεκτα μέλη, οι παιδαγωγοί Αλέξανδρος Δελμούζος και Δημοσθένης Ανδρεάδης, ο γλωσσολόγος Μανόλης Τριανταφυλλίδης, οι λογοτέχνες Ζαχαρίας Παπαντωνίου και Παύλος Νιρβάνας και ο ζωγράφος-αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Μαλέας (1879 – 1928) για το Αλφαβητάρι (στην εικονογράφηση τού β’ μέρους έλαβε μέρος ο Φώτης Κόντογλου). Η ίδια Επιτροπή με τον ζωγράφο – γλύπτη Πέτρο Ρούμπο (1873 – 1941) στην εικονογράφηση εκδίδει και «Τα ψηλά βουνά». Στην πράξη, το μεν Αλφαβητάρι, στη θέση Αναγνωστικού τής Α’ Δημοτικού, «είναι χυμένο από την ψυχή τού Αλέξανδρου Δελμούζου», ενώ «Τα ψηλά βουνά», αναγνωστικό τής Γ’ Δημοτικού, είναι έργο τού Ζαχαρία Παπαντωνίου.

 Τόσο στις εκδόσεις υπό την αιγίδα τού Εκπαιδευτικού Ομίλου (ανέρχονται σε 13) όσο και στα Αναγνωστικά που ακολούθησαν με τους εκπαιδευτικούς και τους γλωσσολόγους συνεργάστηκαν πάντοτε και πολλοί λογοτέχνες και καλλιτέχνες. Η τέχνη τού λόγου με την ευαισθησία της στη δημοτική και η αισθητική διάσταση στην υπηρεσία τού λόγου κλήθηκαν να στηρίξουν τα νέα σχολικά βιβλία. Λογοτέχνες όπως οι Ζαχ. Παπαντωνίου, Ανδρ. Καρκαβίτσας, Π. Νιρβάνας, Αριστ. Κουρτίδης, Γρ. Ξενόπουλος, Γαλ. Καζαντζάκη, Ι. Πολέμης, Μυρτιώτισσα, Στρ. Μυριβήλης, Αλκης Θρύλος, Γ. Ιωάννου. Καλλιτέχνες όπως οι Ι. Πλατύς, Κ. Μαλέας, Πέτρος Ρούμπος, Φ. Κόντογλου, Φωκίων Δημητριάδης, Αντ. Βώττης, Περ. Βυζάντιος, Σπ. Βασιλείου, Γ. Κεφαλληνός, Τάσσος, Λ. Μοντεσάντου, Γ. Βαρλάμος, Γερ. Στέρης, Β. Γερμενής, Κ. Γραμματόπουλος, Αγήνωρ Αστεριάδης. (Βλ. και το εξαίρετο βιβλίο «Καλλιτέχνες και λογοτέχνες στα Αναγνωστικά 1860 -1960», που εκδόθηκε από το ΜΙΕΤ επ’ ευκαιρία ομότιτλης Εκθεσης τού ΜΙΕΤ το 2010 με επικεφαλής τον αείμνηστο Αλέξη Δημαρά και τον Διονύση Καψάλη.)

 Ας έλθουμε, όμως, στην ουσία τού θέματος: Γιατί είναι ιδιαιτέρως σημαντικά τα Αλφαβητάρια και τα Αναγνώσματα στην Εκπαίδευση, στη γλώσσα και στη γενικότερη καλλιέργεια των παιδιών τού Δημοτικού; Το Αλφαβητάριο (είτε ως αυτοτελές βιβλίο είτε ως αναγνωστικό τής Α’ Δημοτικού) είναι, στην πράξη, η είσοδος τού μαθητή στον μαγικό κόσμο τής γλώσσας και, μέσα από αυτήν, στον κόσμο τής γνώσης, τής σκέψης και τής αντικειμενικής πραγματικότητας που τον περιβάλλει. Ακόμη είναι η επαφή του με τον πολιτισμό τής γραφής και τον κόσμο τού βιβλίου. Είναι η στιγμή που αλλάζει ποιοτικά η ζωή του μέσα από την ανάγνωση και τη γραφή, μέσα από την ένταξή του στον κόσμο τής εγγραμματοσύνης. Ο μαθητής μαθαίνει τα γράμματα, μαζί τους αρμούς τής λέξης, τις συλλαβές, για να φθάσει τελικά στην ίδια τη λέξη. Μαθαίνει πώς θα αποκρυπτογραφεί τη μορφή για να «μπαίνει» στην ουσία τής λέξης, τη σημασία της. Και οι δρόμοι είναι πολλοί. Είτε αναλυτικά από το γράμμα (ή τον ήχο που δηλώνει το γράμμα) στη συλλαβή, για να συνθέσει σταδιακά τη λέξη, δηλ. από το μέρος στο όλον· είτε, αντίστροφα, από τη λέξη στη συλλαβή και μετά στα γράμματα / φθόγγους που την αποτελούν, δηλ. από το όλον προς τα μέρη. Αναλυτική – συνθετική ή συνθετική – αναλυτική ή ολιστική – αναλυτικοσυνθετική είναι οι μεθοδολογικές πορείες που θα εισαγάγουν τον μαθητή στην πρώτη ανάγνωση. Οποιον δρόμο κι αν δείξει ο δάσκαλος, ο μαθητής θα μάθει τελικά να αναγνωρίζει και να αναπαράγει τη λέξη προφορικά πρώτα, ύστερα σιγά-σιγά και γραπτά. Ετσι ανοίγεται μπροστά του ο δρόμος να περνάει από τη λέξη στη φράση, από τη φράση στην πρόταση κι από εκεί στην περίοδο, στην παράγραφο, στο όποιας εκτάσεως κείμενο.

Αυτή η μύηση στο «μυστήριο» τής αποκάλυψης των νοημάτων τής σκέψης μέσα από την αναγνώριση των σημασιών των λέξεων που δηλώνουν τις έννοιες, αυτή η μύηση στον αντικατοπτρισμό σκέψης και γλώσσας και, παράλληλα, αυτή η μύηση στη μετάβαση από τον ήχο στη γραπτή απεικόνισή του με γράμματα, από την προφορική στη γραπτή γλώσσα και τανάπαλιν, είναι η πιο λεπτή νοητική διεργασία με την οποία εισάγεται ο μαθητής – χωρίς καν να το συνειδητοποιεί – στον κόσμο και στον πολιτισμό τής γραφής. Ολη αυτή η διαδικασία, όμως, επιτελείται μέσα από το βιβλίο, από τα Αλφαβητάρια και, σε πιο σύνθετο επίπεδο, από τα Αναγνωστικά. Μέσα από αυτά θα διδαχθεί η γλώσσα, το κλειδί για τον κόσμο τής γνώσης και ειδικότερα η γραφή, το κλειδί για τον πολιτισμό μας που είναι ένας πολιτισμός τής γραφής.

 Γι’ αυτό είναι καθοριστικής σημασίας το πώς θα διδάξω, ποια μορφή γλώσσας θα διδάξω και τι θα διδάξω με τα βιβλία τής γλώσσας τού δημοτικού. Εξού και η βαρύτητα που έδωσε ο Εκπαιδευτικός Ομιλος στη γλώσσα των βιβλίων τού Δημοτικού εισάγοντας για πρώτη φορά (με απόφαση τού Βενιζέλου το 1917) τη διδασκαλία τής μητροδίδακτης γλώσσας, τής δημοτικής, στο σχολείο με τα Αλφαβητάρια και τα Αναγνωστικά τής ιστορικής τριετίας 1917-1920.

ΤΟ ΒΗΜΑ, 15 Σεπτεμβρίου 2013