Στον τροπικό των θα…, να…, ας…

Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ

15 Ιουνίου 2014

Προεκλογικά κατακλυστήκαμε από «θα-ϊσμούς» (θα προχωρήσουμε, θα πετύχουμε, θα ξανασταθούμε στα πόδια μας, θα χαθούμε, θα υποδουλωθούμε, θα…, θα…), όχι μόνο δηλ. με τη μορφή (προεκλογικών) υποσχέσεων για το μέλλον, αλλά και ως πιθανολογήσεις για ό,τι απειλεί ή θα σώσει τον τόπο· την ίδια στιγμή που καταιονισμός «να-ϊσμών» (να τιμωρήσουμε, να διώξουμε, να προσέξουμε, να στηρίξουμε, να ψηφίσουμε, να τολμήσουμε, να…, να…), προτροπών δηλ., επινοημένων ή απονενοημένων παραινέσεων, εθνικών εξάρσεων ή και συγκεκαλυμμένων απειλών· τέλος, κολυμπήσαμε στη λίμνη των «ας-ϊσμών» (ας ελπίσουμε, ας εμπιστευθούμε, ας προσέξουμε, ας σκεφτούμε, ας βοηθήσουμε, ας διαμαρτυρηθούμε, ας ξυπνήσουμε, ας αντισταθούμε, ας…, ας…), σ’ ένα κλίμα δηλ. ευχών, υποχωρήσεων, παραδοχών ή και αφυπνίσεως, αντιστάσεως, καταγγελτικών και επαναστατικών συνθημάτων για κινητοποιήσεις. Μέσα στη θάλασσα των θα, των να και των ας, αξίζει να αναλογισθούμε και να συνειδητοποιήσουμε τι μάς προσφέρει η γλώσσα μας, για να εκφραστούμε στον λεπτό και απαιτητικό χώρο όχι τού διαπιστωτικού αλλά τού σχολιαστικού λόγου, στον χώρο τής αμφισβήτησης, τής διαμαρτυρίας, τής διεκδίκησης, τής απόρριψης, αλλά και τής προτροπής, τής ελπίδας, τής παραχώρησης, τής συναίνεσης με μεγάλα πεδία καταγγελτικού λόγου, κινδυνολογίας και εικοτολογίας.

Ολα αυτά επιτελούνται στη γλώσσα μας με τους «τροπικούς δείκτες» θα/να/ας, δηλ. μ’ έναν λεπτό γλωσσικό μηχανισμό που δηλώνει ό,τι είναι πέρα από βεβαιότητες. Είναι το θυμικό κομμάτι τής γλώσσας μας: τα συναισθήματα, οι ευαισθησίες, οι προβληματισμοί τής ανθρώπινης πλευράς τής ύπαρξής μας, η βιωματική μας προσέγγιση στα πράγματα. Είναι οι αμφιβολίες και οι αμφισβητήσεις μας απέναντι σε αλύγιστες βεβαιότητες· είναι ο θυμός, η αγανάκτηση, η πίκρα τής αδικίας απέναντι σε εξοργιστικές διαπιστώσεις· είναι η ευχή, η ελπίδα, η προσμονή και η προσδοκία για υπέρβαση στυγνών πραγματικοτήτων· είναι η παραχώρηση, η υποχώρηση, η ανεκτικότητα στη δύναμη των βεβαιοτήτων· είναι η μετριοπάθεια στη λογική τής επιβολής· είναι η προσπάθεια συναίνεσης, η αντίσταση στις απειλές, αλλά και ο φόβος, η ανασφάλεια, η αβεβαιότητα απέναντι στη σιγουριά των διαπιστωμένων καταστάσεων· είναι ο συνειδητός μετριασμός τού βιωμένου και βιωματικού λόγου μας απέναντι στην αλαζονεία τής αδιαφιλονίκητης βεβαιότητας κάθε μορφής εξουσίας· τελικά, είναι η γλωσσική επικοινωνία που πηγάζει από μια βαθύτερη αίσθηση ορίων, από βαθμούς αυτογνωσίας που μετριάζουν την εξουσία τής βεβαιότητας.

Πώς, όμως, εκφράζει η γλώσσα μας αυτόν τον κόσμο, που ποιοτικά αλλά και ποσοτικά υπερισχύει των βεβαιοτήτων μας; Αν – στον κόσμο τού ρήματος, όπου εδράζεται η όλη γλωσσική μας επικοινωνία – οι βεβαιότητές μας δηλώνονται με την Οριστική έγκλιση των ρημάτων, ό,τι τοποθετείται έξω και πέρα από τις βεβαιότητές μας δηλώνεται με τους τροπικούς τύπους, δηλ. με τους τροπικούς δείκτες θα/να/ας, καθώς και με την Προστακτική έγκλιση. Βεβαιότητες, διαπιστώσεις, δηλώσεις εκφράζονται στην Ελληνική από την Οριστική όλων των χρόνων τού ρήματος, π.χ. πληρώνει, πλήρωνε, πλήρωσε, έχει πληρώσει, είχε πληρώσει – πληρώνεται, πληρωνόταν, πληρώθηκε, έχει πληρωθεί, είχε πληρωθεί. Οι μη-βεβαιότητες (απορίες, αμφιβολίες, ευχές, επιθυμίες, παραχωρήσεις, υποχωρήσεις, επιφυλάξεις, πιθανότητες, δυνατότητες κ.λπ.) δηλώνονται με τους τροπικούς τύπους, π.χ. θα/να/ας πληρώνει, θα/να/ας πλήρωνε, θα/να/ας πληρώσει, θα/να/ας πλήρωσε, θα/να/ας έχει πληρώσει, θα/να/ας είχε πληρώσει – θα/να/ας πληρώνεται, θα/να/ας πληρωνόταν κ.λπ.

Στην αρχαία μας γλώσσα ο κόσμος των μη-βεβαιοτήτων δηλωνόταν από τις λεγόμενες εγκλίσεις (χαρακτηρίστηκαν έτσι ως οιονεί αποκλίσεις από την Οριστική). Ηταν οι γνωστές μας Υποτακτική (λέγη), Ευκτική (λέγοι), Προστακτική (λέγε), δυνητική οριστική (έλεγεν αν), δυνητική ευκτική (λέγοι αν), ευκτική τού πλαγίου λόγου (λέγοι), ακόμη και δυνητικό απαρέμφατο (λέγειν αν). Στην ιστορική εξέλιξη τής γλώσσας μας αυτές οι δηλώσεις εντάχθηκαν στη σφαίρα των τριών τροπικών δεικτών που χρησιμοποιούνται σήμερα: τού θα (προήλθε από το «θέλω ίνα»), τού να (από το «ίνα») και τού ας (από το «άφες»). Ας σημειωθεί, επ’  ευκαιρία, ότι είναι προφανώς εσφαλμένο να χαρακτηρίζουμε ως «Υποτακτική» κάθε συνδυασμό με το να (το «να έφυγε» δεν είναι Υποτακτική!), ως «Μέλλοντα» κάθε συνδυασμό με το θα (το «θα έφθασε ήδη εκεί» δεν είναι Μέλλων!) και ως «Προστακτική» κάθε συνδυασμό με το ας (το «ας πρόσεχε» δεν είναι Προστακτική!). Είναι τροπικοί τύποι που δηλώνουν ένα μεγάλο φάσμα σημασιών, όπως αυτές που αναφέραμε ενδεικτικά. Για την ακρίβεια, μάλιστα, οι δυνατοί συνδυασμοί των θα/να/ας ανέρχονται συνολικά σε πενήντα (50), 25 για την ενεργητική και άλλοι 25 για τη μεσοπαθητική φωνή, ενώ η κλίση των συνδυασμών σε όλα τα πρόσωπα μαζί με τους τύπους τής Προστακτικής ανεβάζει τον αριθμό σε πολλές δεκάδες (συνολικά μαζί με την Οριστική οι ρηματικοί τύποι τής Ν. Ελληνικής ανέρχονται σε 284).

Τελικά, στη χώρα μας κινούμεθα, κατά κανόνα, στον τροπικό των θα/να/ας! Θα βοηθήσει αυτός ο σχολιαστικός (αυτοκριτικός και περισσότερο… ετεροκριτικός) λόγος να ξεπεράσουμε τις βεβαιότητες που μας οδήγησαν στην κρίση και να αναθεωρήσουμε την πορεία μας; Ας θυμηθούμε το «δράξασθε παιδείας», που (αντίθετα προς την έννοια με την οποία το χρησιμοποιούμε συνήθως) εκφράζεται στον Ψαλμωδό (2,12) ως «Δράξασθε παιδείας, μήποτε οργισθή Κύριος και απολείσθε εξ οδού δικαίας», δηλ. συνετιστείτε, βάλτε μυαλό…