ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ
ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ – ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ - ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ
Για την προέλευση και την σημασία βασικών εννοιών τής συντακτικής δομής τής γλώσσας
Οι όροι ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ και ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ χρησιμοποιήθηκαν κατ’ εξοχήν ως ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΙ ΟΡΟΙ. Ό,τι υπάρχει, τo εἶναι, υφίσταται με δύο κύριες μορφές: ως αυτό που υπόκειται, ως υποκείμενο που είναι το Ἐγὼ, το συνειδέναι, αυτό που γνωρίζει τα άλλα, και ως αυτό που κείται απέναντι στο υποκείμενο, που ἀντίκειται σε αυτό, το αντικείμενο, το οποίο αποτελεί το αντικείμενο τής γνώσης τού υποκειμένου. Άρα πρόκειται αρχικά για το "ὑποκείμενον εἶναι" και για το "ἀντικείμενον εἶναι".
Κατ’ επέκταση, με βάση το ΡΗΜΑ, που αποτελεί το επίκεντρο τού νοήματος των λεγομένων, δηλ. το επίκεντρο τής πρότασης, το υποκείμενο είναι, στην πραγματικότητα, ο «ενεργοποιητής» τού ρήματος, αυτό που θέτει σε λειτουργία το ρήμα, ενώ το αντικείμενο είναι αυτό που συμπληρώνει την σημασία τού ρήματος όπου χρειάζεται.
Για την προέλευση και την σημασία βασικών εννοιών τής συντακτικής δομής τής γλώσσας
Οι όροι ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ και ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ χρησιμοποιήθηκαν κατ’ εξοχήν ως ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΙ ΟΡΟΙ. Ό,τι υπάρχει, τo εἶναι, υφίσταται με δύο κύριες μορφές: ως αυτό που υπόκειται, ως υποκείμενο που είναι το Ἐγὼ, το συνειδέναι, αυτό που γνωρίζει τα άλλα, και ως αυτό που κείται απέναντι στο υποκείμενο, που ἀντίκειται σε αυτό, το αντικείμενο, το οποίο αποτελεί το αντικείμενο τής γνώσης τού υποκειμένου. Άρα πρόκειται αρχικά για το "ὑποκείμενον εἶναι" και για το "ἀντικείμενον εἶναι".
Κατ’ επέκταση, με βάση το ΡΗΜΑ, που αποτελεί το επίκεντρο τού νοήματος των λεγομένων, δηλ. το επίκεντρο τής πρότασης, το υποκείμενο είναι, στην πραγματικότητα, ο «ενεργοποιητής» τού ρήματος, αυτό που θέτει σε λειτουργία το ρήμα, ενώ το αντικείμενο είναι αυτό που συμπληρώνει την σημασία τού ρήματος όπου χρειάζεται.
Το ρήμα πάλι –αν το δει κανείς από άλλη σκοπιά– είναι «αυτό που λέγεται» (αυτό σημαίνει η λέξη ῥῆμα) για το υποκείμενο, που «κατηγορεί» (χαρακτηρίζει) το υποκείμενο, εξ ου και «κατηγόρημα» τού υποκειμένου, ενώ, αν η πρόταση αποτελείται από συνδετικό ρήμα και επίθετο (π.χ. Ο άνθρωπος είναι θνητός), το επίθετο λειτουργεί ως κατηγορούμενο τού υποκειμένου («κατηγορεί» το υποκείμενο), συνδεόμενο με αυτό μέσω τού «συνδετικού ρήματος» είναι.
Η έννοια των «ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΩΝ» εντάσσεται στη γενικότερη έννοια τής «εξειδίκευσης», η οποία αποτελεί τη θεωρητική βάση τής παρούσας Γραμματικής. Ωστόσο, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά στην ανάλυση, η εξειδίκευση περιλαμβάνει οτιδήποτε περιβάλλει το ρήμα, ξεκινώντας ήδη μέσα από τις ίδιες τις γραμματικές κατηγορίες του (πρόσωπο, αριθμός, χρόνος, ποιόν ενεργείας, τροπικότητα). Έχει δηλ. ευρύτατο, καθολικό σχεδόν, περιεχόμενο. Αυτό είναι δεδομένο, εφόσον ο πυρήνας τής ανάλυσης τής πρότασης είναι το (πλήρες) ρήμα. Όλα τα άλλα στοιχεία όλων των άλλων μερών τού λόγου άμεσα ή έμμεσα (ως εξειδίκευση τού υποκειμένου και των αντικειμένων) εξειδικεύουν το ρήμα. Επομένως, ο παραδοσιακός όρος «προσδιορισμός» χαρακτηρίζει μέρος μόνο τής εξειδίκευσης, τα μη υποχρεωτικά, τα προαιρετικά στοιχεία (τις λεγόμενες «ελεύθερες προσθήκες»), που αποτελούν μάλιστα το τρίτο επίπεδο εξειδίκευσης τού ρήματος (πρώτο επίπεδο: η εντός τού ρήματος γραμματική εξειδίκευση· δεύτερο επίπεδο: η υποχρεωτική συντακτική εξειδίκευση· τρίτο επίπεδο: οι ελεύθερες προσθήκες, οι διάφοροι λεγόμενοι «προσδιορισμοί», π.χ. επιρρηματικός προσδιορισμός, εμπρόθετος προσδιορισμός, επιθετικός προσδιορισμός κ.λπ.).
Η έννοια των «ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΩΝ» εντάσσεται στη γενικότερη έννοια τής «εξειδίκευσης», η οποία αποτελεί τη θεωρητική βάση τής παρούσας Γραμματικής. Ωστόσο, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά στην ανάλυση, η εξειδίκευση περιλαμβάνει οτιδήποτε περιβάλλει το ρήμα, ξεκινώντας ήδη μέσα από τις ίδιες τις γραμματικές κατηγορίες του (πρόσωπο, αριθμός, χρόνος, ποιόν ενεργείας, τροπικότητα). Έχει δηλ. ευρύτατο, καθολικό σχεδόν, περιεχόμενο. Αυτό είναι δεδομένο, εφόσον ο πυρήνας τής ανάλυσης τής πρότασης είναι το (πλήρες) ρήμα. Όλα τα άλλα στοιχεία όλων των άλλων μερών τού λόγου άμεσα ή έμμεσα (ως εξειδίκευση τού υποκειμένου και των αντικειμένων) εξειδικεύουν το ρήμα. Επομένως, ο παραδοσιακός όρος «προσδιορισμός» χαρακτηρίζει μέρος μόνο τής εξειδίκευσης, τα μη υποχρεωτικά, τα προαιρετικά στοιχεία (τις λεγόμενες «ελεύθερες προσθήκες»), που αποτελούν μάλιστα το τρίτο επίπεδο εξειδίκευσης τού ρήματος (πρώτο επίπεδο: η εντός τού ρήματος γραμματική εξειδίκευση· δεύτερο επίπεδο: η υποχρεωτική συντακτική εξειδίκευση· τρίτο επίπεδο: οι ελεύθερες προσθήκες, οι διάφοροι λεγόμενοι «προσδιορισμοί», π.χ. επιρρηματικός προσδιορισμός, εμπρόθετος προσδιορισμός, επιθετικός προσδιορισμός κ.λπ.).
Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ «Σύγχρονη σχολική γραμματική για όλους»
(Κεντρο Λεξικολογίας, β΄ έκδοση 2019, σελίδες 487)