Τα παρεπόμενα τού ρήματος
Για τους «εραστές τής γλώσσας» εξηγώ στο βιβλίο μου «Σύγχρονη Σχολική Γραμματική για όλους» (σ. 77-79) πόσες και τι πληροφορίες δηλώνει –χωρίς να το συνειδητοποιούμε οι ομιλητές- κάθε ρηματικός τύπος τής γλώσσας μας, κάθε ΡΗΜΑ.
Γραμματική εξειδίκευση («Παρεπόμενα τού ρήματος)
Το επίπεδο γραμματικής εξειδίκευσης είναι το εγγύτερο στον πυρήνα τού ρήματος και συνίσταται από σειρά γραμματικοποιημένων (δηλ. ενταγμένων στο ρήμα) πληροφοριών, που είναι γνωστές ως παρεπόμενα τού ρήματος, ως ό,τι ακολουθεί ή έπεται («παρέπεται») τού ρήματος. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για αυτά που στη σύγχρονη γραμματική χαρακτηρίζονται υποκατηγορίες τού ρήματος. Οι πληροφορίες αυτές είναι:
● πρόσωπο (α΄, β΄, γ΄)
● αριθμός (ενικός, πληθυντικός)
● χρόνος (παρελθόν, παρόν, μέλλον)
● ποιόν ενεργείας ή όψη (τέλειο / συνοπτικό, ατελές / διαρκές, συντελεσμένο)
● τροπικότητα (οριστική, προστακτική, τροπικοί τύποι)
● διάθεση (ενεργητική, παθητική, μέση )
● φωνή (ενεργητική, μεσοπαθητική)
Η λεξική σημασία που δηλώνει κάθε ρηματικός τύπος τής Ελληνικής συνοδεύεται υποχρεωτικά από συγκεκριμένες γραμματικές πληροφορίες, οι οποίες την εξειδικεύουν [ΣΗΜ. Στην επιστήμη τής Γλωσσολογίας αυτά λέγονται «γραμματικοποιημένες πληροφορίες»]. Συνεπώς, κάθε ρηματικός τύπος αποτελεί σύνολο γραμματικών πληροφοριών με επίκεντρο τη λεξική σημασία. Οι πληροφορίες αυτές είναι: πρόσωπο + αριθμός + χρόνος + ποιόν ενεργείας (ή όψη) + τροπικότητα + διάθεση / φωνή.
Έτσι, λ.χ. οι πληροφορίες που περιέχει ο ρηματικός τύπος έδειξες θα μπορούσαν σχηματικά να παρασταθούν ως εξής:
σημασία: «δείχνω» → έ-δεικ-σ-ε-ς
ποιόν ενεργείας: συνοπτικό → έ-δεικ-Σ-ε-ς
χρόνος: παρελθόν → έ-δεικ-σ-Ε-ς
πρόσωπο: β΄ ενικό → έ-δεικ-σ-ε-Σ
τροπικότητα: οριστική → έ-δεικ-σ-ΕΣ
διάθεση / φωνή: ενεργητική → έ-δεικ-ΣΕΣ
Ενώ οι γραμματικές πληροφορίες είναι σταθερές και κατανοητές από τους ομιλητές ως προς το τι δηλώνουν (ότι π.χ. το έδειξες είναι ρήμα, ότι αναφέρεται στο παρελθόν, ότι δηλώνει κάτι που δεν επαναλαμβανόταν, ότι αφορά σε ένα πρόσωπο συνομιλητή [εσύ], ότι δηλώνει κάτι βέβαιο που έπραξε κάποιος [εν προκειμένω εσύ]), δεν συμβαίνει το ίδιο και με τα στοιχεία που δηλώνουν αυτές τις πληροφορίες. Αυτά δεν είναι αμέσως αναγνωρίσιμα από τους ομιλητές ούτε συμφωνούν πάντοτε στην περιγραφή τους όλοι οι γλωσσολόγοι αναλυτές∙ τα γλωσσικά στοιχεία που δηλώνουν αυτές τις πληροφορίες (θέμα, επιθήματα, καταλήξεις κ.λπ.) μπορεί να προσδιορίζονται κατά διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τη μέθοδο ανάλυσης. Ακόμη, μπορεί να συμπίπτουν μορφικά, να δηλώνονται δηλ. με το ίδιο στοιχείο, περισσότερες από μία πληροφορίες. Στον τύπο έδειξ-α π.χ. η κατάληξη -α δηλώνει συγχρόνως το α΄ ενικό πρόσωπο, τον παρελθοντικό χρόνο και τον οριστικό τύπο, αποτελώντας έτσι «αμάλγαμα» (συγχώνευση περισσότερων στοιχείων στην ίδια μορφή).
Οπωσδήποτε, μεγάλο –στην Ελληνική ιδίως– πλήθος σχηματιστικών στοιχείων πλαισιώ-νουν τη λεξική πληροφορία, την οποία δηλώνει το θέμα τού ρήματος, ενώ και το ίδιο το θέμα –ανάλογα με το περιβάλλον– μπορεί να εμφανίζει περισσότερες μορφές (πβ. δείχν-ω: *δείκ-σω / δείξ-ω, παίρν-ω: πάρ-ω, πήρ-α). Προκειμένου για το θέμα των ρημάτων, συνήθως στην ανάλυση τού ελληνικού ρήματος διακρίνονται τρεις διαφορετικές μορφές (αλλόμορφα) τού μορφήματος τού θέματος, αποτελούμενες από τη ρίζα και το ποιόν ενεργείας:
ντύνω: ντυν-, ντυσ-, ντυθ-
κτίζω: κτιζ-, κτισ-, κτιστ-
γράφω: γραφ-, γραψ-, γραφτ-
πλέκω: πλεκ-, πλεξ-, πλεχτ-
θερμαίνω: θερμαιν-, θερμαν-, θερμανθ-
αγαπώ: αγαπ-, αγαπησ-, αγαπηθ-
κινώ: κιν-, κινησ-, κινηθ-
Εκεί όμως όπου υπάρχει τεράστια ποικιλία είναι στο πεδίο των ληκτικών στοιχείων (καταλήξεων):
-ω, -εις, -ει, -ουμε, -ετε, -ουν
-α, -ες, -ε, -αμε, -ατε, -αν ...
23 σύνολα καταλήξεων προστίθενται στα τρία θέματα τού ρήματος, για να σχηματίσουν όλους τους ρηματικούς τύπους.